Okami, wilk w Japonii

Okami jest współczesną grą komputerowo-konsolową, emanującą artyzmem i poczuciem humoru swoich twórców. Wnosi kompletny pakiet dedykowany sympatykom psowatych czy koneserom przyrody i folkloru - naturę psa, i wilka, istotę kanonu kultury Nipponu (jej korzenie z nawiązaniem do pierwotnych wierzeń), magię ekosystemowej równowagi, przemyconą rangę koegzystencji oraz artyzm przepięknego designu czyniącego ową przygodę mistyczną. Technicznie kreuje podróż wcieleniem bogini Amaterasu w wilka (Okami), konkretnie zaś shiranui, czyli zjawisko optyczne zwane "błędnym ognikiem" [ang. ghost light].

Pierwszy myślowy odzew na wzmiankę o Japonii kreśli specyficzny kontrast i równowaga w jednym - tak przeciwne jak nierozerwalne, uzupełniające siebie nawzajem, a jednak przeciwstawne sobie pojęcia. Przeszłość i przyszłość, archaiczna i futurystyczna, pielęgnowana tradycja i postępująca technologia, stonowany folklor i szalona popkultura - wszystko to szkicuje wizerunek Nipponu, historycznie i etnologicznie.

Miejscową religią, niezmiennie dominującą w tym wyspiarskim kraju, jest Shintō [神道, również kami-no-michi ('droga bogów')], a ściślej ujmując ludowe Shintō, tj. etniczna wiara w multum bóstw (ogółem określanych mianem kami) rozsianych po dedykowanych świątyniach (shrine) opiekujących się każdym z nich z osobna, choć celebrujących podobne rytuały, ceremonie, festiwale (matsuri). Charakter kami ma być dualistyczny - dzieli je na formy materialne (dowolny reprezentant fauny / flory, element biotopu, artefakt powstały z rzemiosła, ludzki bohater, talent, naturalne czy nadprzyrodzone zjawisko) oraz duchowe (symbole, amulety, święte istoty, odeszłe dusze).

Przed Edo jidai [江戸時代], odpowiednikiem średniowiecza dla tego samego okresu japońskiej chronologii, było Ko-Shintō [古神道] w Jōmon jidai, oparte na oryginalnym starożytnym animizmie, z którego czerpała religia Ainu. Kamui stanowią ekwiwalent kami w ich wierzeniach - hierarchiczne, wyraźnie podzielone na pozytywne i negatywne.
Ainu [アイヌ, również Ezo (蝦夷)] są autochtonami wyspy Hokkaido. Ich przodkowie dotarli na Sachalin i Kuryle (aktualnie jedno i drugie jest częścią terytorium rosyjskiego), a wreszcie na archipelag wysp japońskich ponad 6 tysięcy lat temu, jako lud rybacko-łowiecko-zbieracki przekraczający rejony Azji. Pochodzenie kulturowe Ainu uznaje się za zlepek wielu kultur takich, jak Ochocka, późny Jōmon Satsumon Bunka [擦文文化], głównie zaś epoka obejmująca wspomniany Jōmon jidai [縄文時代], odpowiednik Neolitu dla tego samego okresu japońskiej chronologii. Współcześni Ajnowie, mimo zasiedlania Hokkaido pokoleniami, są mniejszością etniczną, niemalże zupełnie zasymilowaną z resztą natywnych japońskich populacji. Niewielu z nich utrzymało kulturową niezależność.

Rdzenni Ajnowie wierzyli, że ich przodkowie wywodzą się od połączenia bogini z wilkopodobną istotą. Ōkami [jap. 大神] znaczy 'bóg', 'wielki duch' albo 'wilk', jeśli pisane przez 狼.
W Shintō naturę wilka powiązano z łańcuchami górskimi i/lub szczytami gór, poczytywano za posłańca-przewodnika, który pomaga zbłąkanym podróżnikom [jap. 送り狼, okuri-ôkami, w czytaniu 'wilk posłaniec']. Religijni farmerzy pozostawali świadomi wilczej pieczy nad polami ryżowymi poprze wsparcie, ochronę przed dzikami, jeleniami i zającami – rolniczymi szkodnikami, a zarazem zwierzyną łowną w cyrkulacji ekosystemowej. Stąd wilk jako drapieżnik, uważany był za swojskiego pomocnika w bilansie szacowanych strat.

W nowoczesnej Japonii brak przedstawicieli rodzimych gatunków wilka.

• Canis lupus hattai [jap. 蝦夷狼, Ezo Ōkami ('wilk z Hokkaido')] wyginął prawdopodobnie w 1889. Gatunkowo pochodził od pobratymców z Ameryki Północnej (zamiast od ich Euroazjatyckich krewniaków). Ezo w nazwie historycznie nawiązuje do plemion Ainu, których wyspa o tejże samej nazwie została potem przemianowana na Hokkaido (1869). Pierwotni Ajnowie traktowali wilki na równi z psami, pozwalając im swobodnie się krzyżować, a hybrydowemu potomstwu towarzyszyć po rewirach wilczych siedlisk.
• Canis lupus hodophilax [jap. 日本狼, Nihon ōkami ('wilk japoński')] odnotowano jako wymarły w 1905. Jego naturalnym środowiskiem były góry wysp Honsiu, Kiusiu i Sikoku. Rozmiarem zbliżony do kojota, o wizualnie psiej posturze sprawił, iż poddawano pod dyskusję jego wilcze pokrewieństwo. Termin 'górski pies' [jap. 山犬, yama inu] ukuto celem odróżnienia od współ-drapieżnika z Hokkaido. Uznany za lokalny relikt po wilku szarym – prymitywną formę, która przetrwała w izolacji. Analiza DNA próbek wykopaliskowych pobranych z różnych obszarów Japonii dowiodła, że jest to podgatunek wilka Euroazjatyckiego z głębi macierzystego kontynentu. Uważa się, że kilka przedstawicieli wymigrowało z Półwyspu Koreańskiego podczas epoki lodowcowej, zasiedlając nowe rejony tuż po odcięciu od kontynentalnych współbratymców, kiedy tylko podniósł się poziom morza w wyniku globalnego ocieplenia.

Teorie wyginięcia obu gatunków wilka z Japonii wciąż stanowią temat polemiki. Począwszy od roku 1732 [jap. 江戸時代, Edo jidai] wścieklizna regularnie dziesiątkowała ograniczoną liczebność tychże zwierząt, a symptomy choroby (agresja, nagły atak na przypadkowy obiekt) okazały się przyczyną, dla której Yama inu przeszedł w synonim wściekłego psa. Następny okres [jap. 明治時代, Meiji-jidai] zastał oba gatunki kompletnie wymarłymi. Był to czas fundamentalnych zmian - modernizacji, otwarcia na relacje zagraniczne, implementacji broni palnej. Pierwotne zwierzęta drapieżne kawałek po kawałku traciły przestrzenie naturalnego habitatu, płoszone przez infrastrukturę i urbanizację, zmuszone do konkurowania z agrokulturą o tereny limitowane wyspiarską lokalizacją. Wraz z rozwojem przemysłu i technologii – oraz tendencji do zapożyczeń – rdzennie japoński, poetycki koncept wilka utrwalony w folklorze stopniowo zastępowano westernistycznym antagonistą.

A jednak, gdzieś w gąszczu rozsianych po Japonii świątynek dedykowanych lokalnym japońskim bóstwom nadal trafić można na kilka typowo poświęconych wilczemu posłańcowi, przewodnikowi albo duchowi rodzinnemu. Przygodnych pomników jest w Japonii więcej – mniej lub bardziej znanych. W wiosce Higashiyoshino (prefektura Nara), na brzegu rzeki Takami znajduje się statua uznawana za replikę ostatniego osobnika populacji japońskiego wilka, sygnowana haiku.

Dziki niedźwiedź pożywiający się tuż przy pracujących przy kutrze rybakach wyładowujących łososie na brzeg. Dziki jeleń pasący się w pobliżu rolników pracujących na polu, niczym owca na pastwisku. Dzikie orły bieliki czekające na ryby rzucane im losowo przez wędkujących na lodzie. Mowa o filmie dokumentalnym,^[*] o pokazie komensalizmu w ramach bezprecedensowego zjawiska. Pomiędzy kadrami starszy człowiek dokarmia dzikie żurawie mandżurskie - gatunek zagrożony wyginięciem, regionalnie osiadły, onegdaj liczący zaledwie 30 sztuk. Dzisiaj jest ich 1000 na Hokkaido, co czyni tę populację 3 tysięczną globalnie, zatem sumarycznie wszędzie, dokąd rokrocznie migrują.

I walk
With that wolf
That is no more

^[*] Wild Japan, BBC Asia, epizod "Hokkaido"

Anglojęzyczną wersję artykułu (z 2018 roku) można znaleźć pod linkiem Wolf in Japan

źródła:
Tresi Nonno; "On Ainu etymology of key concepts of Shintō: tamashii and kami" (2015)
Brett L. Walker, William Cronon; "The Lost Wolves Of Japan" (2009)
John Knight; "On the Extinction of the Japanese Wolf"; Asian Folklore Studies (1997)
Geological evolution of Hokkaido, Japan: an example of collision orogenesis (1982); autorstwa Hakuyu Okada (Institute of Geosciences, Shizuoka University, Japan)
Reconstructing the colonization history of lost wolf lineages by the analysis of the mitochondrial genome (2014); publikacja grupowa
Phylogenetic Analysis of Extinct Wolves in Japan (2011); autorstwa Ishiguro Naotaka (Gifu University Faculty of Applied Biological Sciences)